بدر (مکان)بدر، محل وقوع و نام نخستین غزوه مهم پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه وآله وسلّم و نیز نام دو غزوه دیگر است. ۱ - محل بدربدر در ۱۳۰ کیلومتری جنوب غربی مدینه، به فاصله یک شب راه از بندر الجار، در دشتی به طول نه و عرض هفت کیلومتر یا طول هشت و عرض چهار کیلومتر، در بخش سفلای وادی صفراء (منابع جدید آن را جزو وادی فَرْعه می دانند) به ارتفاع ۱۸۷ متر از سطح دریا واقع است. ۲ - منشأ نام‌گذاری بدردرباره منشأ نام‌گذاری این محل در منابع اختلاف است. ۲.۱ - نام صاحب چاه‌های بدربنابر یک نظر، بدر نام شخصی است که چاه‌های این محل به او منسوب بوده‌اند. نَسَب و طایفه این شخص نیز به چند صورت گزارش شده است. [۱]
جواد علی، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۷، ص۳۲۳.
[۲]
جواد علی، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۷، ص۳۵۵.
[۳]
جواد علی، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۷، ص۳۷۶.
[۴]
ابن حزم، جمهره أنساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۲/۱۹۶۲)، ص۱۱ـ۱۲.
۲.۲ - نام شخص نبودن بدرنظر دیگر این است که بدر نام شخص نیست و چاه‌های بدر، بی‌آنکه ملک فرد معینی باشد، تأمین کننده آب بنوغِفار بوده است. [۵]
محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، چاپ عبدالستار احمد فراج (و دیگران)، کویت ۱۳۸۵-۱۴۰۶/۱۹۶۵-۱۹۸۶، ذیلِ «بدر».
[۶]
یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶-۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵، ج۱، ص۵۲۴.
۳ - موقعیت جغرافیایی بدرجز قسمت جنوب غربی بدر که نرم و سست است و اکنون به صورت نخلستانی سرسبز درآمده دیگر قسمت‌های آن ریگزار است، و اطراف آن را تپه‌های پرشیب و تَلماسه محصور کرده است. دو دهانه این دشت (شمال غربی و جنوب شرقی) به نسبت نزدیکی و دوری به مدینه، به اقتباس از قرآن، «العُدوَة الدّنیا» و «العُدوة القُصوی» نام دارند. میان این دو دهانه، در جنوب غربی دشت، کوهی بلند به نام «جبل اسفل» وجود دارد که از آنجا می‌توان دریا را به خوبی دید. بدر در محلّ پیوستن راه مدینه به راه کاروان‌رو مکه به شام قرار داشته و به سبب وجود آب، استراحت‌گاه کاروان‌ها بوده است. پیش از اسلام، هر سال از اول تا هشتم ذیقعده، در آنجا بازاری بر پا می‌شده که در آن در عین حال برنامه‌های تفریحی و مراسم عبادی (در برابر بت‌ها) اجرا می‌شده است. [۱۰]
جواد علی، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۷، ص۳۷۱.
[۱۱]
جواد علی، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۷، ص۳۷۶ـ۳۷۷.
۴ - زیست‌گاه قبیله بنو ضمرهدر آغاز اسلام، قبیله بنو ضَمره در این نقطه می‌زیستند. بنو غفار یکی از طایفه‌های آن قبیله بودند و ابوذر غِفاری که در سال‌های نخستین بعثت مأمور ارشاد آنان شد از این طایفه بوده است. ۵ - جایگاه بدر در بین مسلمانانوقوع غزوه بدر کبری و به خاک‌سپاری شهدای آن غزوه در این دشت، وضع ویژه‌ای بدان بخشید و آنجا را به زیارت‌گاه تبدیل کرد. [۱۳]
ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحّد، تهران ۱۳۶۱ ش، ج۱، ص۱۳۲.
دواتی در بازدیدِ خود از این محل سردابه‌ای مشاهده کرده که مدفن شهدای نخستین غزوه حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلّم بوده است. ۶ - شهر شدن بدربه مرور زمان، بدر روستا و سپس شهر کوچکی شد که ساکنان آن را در ۱۳۴۹ش از ۰۰۰، ۲ تا ۰۰۰، ۱۰ تن گزارش کرده‌اند. [۱۴]
فرهنگ جغرافیایی عربستان، ذیل «بدر».
۷ - مسجد غمامه در بدریکی از دو مسجد موجود در این روستا غَمامه یا عَریش نام دارد و محلّ اقامه نماز جمعه است. این مسجد در جای سایه‌بان (عریش) حضرت محمد صلّی اللّه علیه وآله وسلّم در غزوه بدر ساخته شده است، و وضع سایه‌بان را، که بر تلّی مشرف بر میدان نبرد قرار داشته و اکنون باغ‌های میوه مانع دیده شدن آن است، نشان می‌دهد. در این مسجد سه کتیبه مشاهده شده (۱۳۱۸ش)، یکی شکسته در کنار محراب و دیگری بالای محراب به خط طغرا و سومی بالای منبر با اغلاط املایی و به تاریخ ۲۱ ربیع الاول ۹۰۶. [۱۵]
اردو دائرة معارفِ اسلامیّه، لاهور ۱۳۸۹/۱۹۶۹، ج۴، ذیل «بدر» (از محمد حمیدالله).
شریف عبدالمطلب، والی حجاز در دوران عثمانی‌ها، قلعه‌ای در این محل ساخته بوده که اینک ویران شده است و از حصار گِلی آن نیز اثری نیست. ۸ - فعالیت اقتصادی مردم بدربدر، سرزمینی حاصل‌خیز و خرمای آن مشهور است. [۱۶]
محمدبن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷، ص۸۲ـ۸۳.
[۱۷]
ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحّد، تهران ۱۳۶۱ ش، ج۱، ص۱۳۲.
فعالیت اقتصادی عمده مردم آن کشاورزی و دام‌داری است. روزهای جمعه، در آنجا اجتماعی از فروشندگان روغن، پوست، احشام، پوستین، روغن بلسان و کالاهای دیگر برپا می‌شود. جاده اصلی و پیشین مکه به مدینه و نیز جدّه به مدینه از کنار بدر می‌گذرد. در برخی از منابع جدید غربی و عربی آن را «بدر حُنین » گفته‌اند، (در فرهنگ جغرافیایی عربستان، ذیل «بدر»، کاربرد این نام به داتی نسبت داده شده است). [۱۸]
فرهنگ جغرافیایی عربستان، ذیل «بدر».
در حالی که جغرافی نویسان قدیم آن را فقط با عنوان بدر ذکر کرده‌اند. دلیل و زمانِ این تغییر نام روشن نیست؛ شاید برای تفکیک این بدر و بدرِ دیگری واقع در نزدیکی نجران باشد. ۹ - منابع برای مطالعه بیشتر• علاوه بر قرآن. • محمدابراهیم آیتی، تاریخ پیامبراسلام، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۶۶ش، ص۲۵۳-۲۹۳؛ • ابن اسحاق، سیره ابن اسحاق، چاپ محمد حمیدالله، قونیه ۱۴۰۱/۱۹۸۱. • ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحّد، تهران ۱۳۶۱ ش. • ابن حزم، جمهره أنساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۲/۱۹۶۲). • ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲. • ابن خلدون، العبر: تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ج۱، تهران ۱۳۶۳ش. • ابن سعد، الطبقات الکبری، چاپ احسان عباس، بیروت. • ابن هشام، سیرت رسول الله، ترجمه و انشای رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، چاپ اصغر مهدوی، تهران ۱۳۶۱ش. • اردو دائرة معارفِ اسلامیّه، ج۴، لاهور ۱۳۸۹/۱۹۶۹، ذیل «بدر» (از محمد حمیدالله). • عبدالله بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماءالبلاد والمواضع، چاپ مصطفی سقّا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. • علی بن ابراهیم حَلَبی، السیرة الحلبیّة، بیروت، ج۲، ص۱۴۳-۲۰۵. • عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، چاپ عبدالرحمن بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/۱۹۶۳. • جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم، قم ۱۴۰۳، ج۲، جزء۳، ص۱۶۵-۲۶۹ (در چهار فصل به تحلیل واقعه بدر و نقد برخی روایت‌های تاریخی پرداخته است). • محمد ابراهیم عرجون، محمد رسول الله، دمشق ۱۴۰۵، ج.۳، ص۱۷۰ـ۱۸۵، ۲۸۴ـ۵۳۹ (دو کتاب اخیر، منقولات تاریخی مربوط به غزوه بدر کبری را نقادی و تحلیل کرده اند). • جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام. • بیروت ۱۹۷۶-۱۹۷۸. • علی بن ابی طالب (ع )، امام اول، نهج البلاغه، چاپ صبحی صالح، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱. • محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ عبدالستار احمد فراج... (و دیگران)، کویت ۱۳۸۵-۱۴۰۶/۱۹۶۵-۱۹۸۶. • محمدبن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷. • محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، چاپ مارسدن جونس، لندن ۱۹۶۶، ج۱، ص۱۹-۱۷۲. • یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶-۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵. • EI، s.v. "Badr" (by W.Montgomery Watt). • Gazetteer of Arabia: a geographical and tribal history of the Arabian Peninsula، vol. â، ed. Sheila A.Scoville، Graz ۱۹۷۹. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بدر»، شماره۷۱۳. |